Stryn kommune

INNLEIING

Folkehelsearbeid kan definerast som samfunnet sin innsats for å påverke faktorar som påverkar helse og trivsel. Arbeidet for ei god folkehelse må skje på mange nivå i samfunnet, både innan det offentlege og innan det frivillege lag- og organisasjonslivet, og vil i kommunen omfatte alle sektorar. Folkehelse handlar om befolkninga, eller grupper av befolkninga sin helsetilstand, og korleis helsa fordelar seg. Dvs. utgangspunkt i befolkningsnivået og ikkje i individnivået. For å sikre ei positiv utvikling, treng ein best mogleg kunnskap om no-situasjonen og om faktorar som kan vere med og styrke eller svekke folkehelsa.

Lov om folkehelsearbeid som kom i 2012, stiller auka krav til slik kunnskap om befolkning, helsetilstand og dei ulike påverknadsfaktorane som gjev god folkehelse og gode levekår. Etter folkehelselova § 5, pliktar kommunen å ha oversikt over helsetilstanden i befolkninga og dei positive og negative faktorar som kan virke inn på denne.

Kunnskapsdokument for folkehelse i Stryn kommune er eit konkret tiltak for å samle og systematisere den kunnskapen som finst. Rådmannen si leiargruppe har sett igong dette arbeidet, med folkehelsekoordinator som sekretær. Oversikta skal identifisere kommunen sine særlege folkehelseutfordringar og vere merksam på trekk ved utviklinga som kan skape eller oppretthalde sosiale eller helsemessige problem eller helseskilnader. Helsedirektoratet sin veileder for oversiktarbeid er brukt som mal for arbeidet.

Kunnskapsdokumentet baserer seg på statistikk og informasjon frå tre hovudkjelder:

1)     Opplysningar som statlege helsemyndigheiter og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg (Folkehelseinstituttet, Statistisk sentralbyrå/Kostra, Fylkesspegelen).

2)     Kunnskap frå dei kommunale tenestene (statistikk, undersøkingar, rapportar).

3)     Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn. Slik erfaringsbasert kunnskap er innhenta gjennom både skrifteleg og munnleg dialog med ulike tenester og samarbeidspartar.

Erfaringsbasert kunnskap (jfr. pkt. 3) er presentert i grå tekstboks.

Ein har prøvd å finne statistikk med best mogleg oppdaterte tal, men dei fleste tilgjengelege kjelder viser  ferskaste data frå eitt til tre-fire år tilbake i tid. Det må difor takast noko atterhald når vi ynskjer å seie noko om no-situasjonen, men har mange stader teke med data frå eit visst tidsintervall for å sjå moglege utviklingstendensar. I dei fleste samanhengar har ein og valt å samanlikne med tilsvarande data for fylket og heile landet for å ha eit visst samanlikningsgrunnlag.

Under kvart avsnitt er det ein kommentar/drøfting som gjev uttrykk for dei involverte instansane si oppfatning av status for aktuelle data. Denne er markert i grøn tekstboks.

På slutten av kvart kapittel kjem ein rosa tekstboks med oppsummering av dei funna ein særskilt bør merke seg.       

«Kunnskapsdokument for folkehelse» er eit viktig grunnlagsdokument for arbeidet med kommuneplanen sin samfunnsdel og øvrig planarbeid i kommunen og ein håper det skal vere eit nyttig reiskap for både politikarar og tilsette. Kommunen har oppretta «Styringsgruppe for folkehelse» (rådmannen si leiargruppe, plansjef og folkehelsekoordinator) som har det overordna ansvaret for oversiktsarbeidet. Kunnskapsdokumentet skal vere eit «levande dokument» som inneber oppdatering (årleg) og revisjon (kvart fjerde år). Dokumentet er tilgjengeleg for alle interesserte på kommunen sine nettsider.

SAMANDRAG

BEFOLKNINGSSAMANSETNING OG DEMOGRAFISKE DATA

Styrke:

-         Det er forventa at folketalet vil halde fram å stige

Utfordringar:

-         Det er forventa at andelen eldre vil auke sterkt dei næraste tiåra

-         Den etninske samansetjinga i kommunen er i stadig utvikling. Pr. 01.01.2015 er 16,8% av innbyggjarane innvandrarar eller norskfødde av innvandrarforeldre

-         På krinsnivå er det stor folketalsvekst i Stryn sentrum. Folketalet minkar i utkantane av kommunen, mest i dei krinsane som ligg lengst frå Stryn sentrum

LEVEKÅR OG OPPVEKST

Styrke:

- Kommunen har generelt ein låg andel mottakarar av sosialhjelp.

- Stryn har ein låg andel uføretrygda

- Kommunen har desentralisert barnehage- og skulestruktur.

- Kommunnen har full barnehagedekning

- Elevundersøkinga på 7. og  10. trinn tyder på lite mobbing og god trivsel i skulen

- Kommunen har lågare prosentandel fråfall frå vidaregåande skule, enn fylkesgjennomsnittet.

- Kommunen har mykje lågare andel barn med barneverstiltak enn fylket og landet.

Utfordringar:

- Kommunen har eit høgare andel hushaldningar med låg inntekt samanlikna med fylkesgjennomsnittet

- I aldersgruppa 18-24 år er andelen mottakarar av sosialhjelp aukande.

- Sjukefråveret på kommunenivå auka frå 2013 til 2014, og ligg no tydeleg over fylkesgjennomsnittet.

- Sidan 2011 har det vore aukande arbeidsledigheit blant unge i aldersgruppa 15-29 år. I 2013 og -14 låg dette talet for Stryn på landsgjennomsnittet, langt over fylkesgjennomsnittet.

FYSISK, BIOLOGISK, KJEMISK OG SOSIALT MILJØ

Styrke:

- God tilrettelegging for eit rikhaldig friluftsliv til alle årstider.

- Kommunen har generelt låge radon konsentrasjonar, og har god oversikt og gode rutinar for dei stadane det er påvist høgt radonnivå.

Utfordringar:

- Kommunen har svært dårleg dekning av gang- og sykkelvegar. Dette gjeld både langs fylkes-/riksvegar og gang-/sykkelvegar og turvegar med kommunalt driftsansvar.

- Kommunen utmerker seg i negativ retning når det gjeld drikkevasskvaliteten.  

SKADER OG ULUKKER

Styrke:

- Betre sikring av arbeidsplassar gjev mindre ulukkerisiko.

Utfordringar:

- Stryn har høg førekomst av hoftebrot. Vi ligg  framleis over gjennomsnittet for fylket og på landsbasis.

- Universell utforming manglar mange stader.

HELSERELATERT ÅTFERD

Styrke:

- Det ser ut til å vere ein generell nedgang i røyking blant ungdom.

Utfordringar:

- Snus-bruk er ei stor utfordring, men ein veit ikkje kor stort omfanget er og om bruken framleis aukar.

- Det er eit tydeleg potensiale for betre kosthaldsvanar i fleire grupper av befolkninga.

- Det er stor skilnad i fysisk aktivitetsnivå blant innbyggjarane både blant barn og unge.

- Bruk av sosiale media blir av fleire instansar framheva som ei folkehelseutfordring. Medvit om tidsbruk og grensesetting for barn kan vere vikitige verkemiddel.

- Sjølv om det ser ut til å vere ein nedgang i røyking blant ungdom, tyder ei undersøking frå 2012 på at det framleis er ein del røyking blant elevane i vidaregåande skule.

- Ifølge politiet er bruk av rusmiddel ein av dei største helserisikoane blant ungdom. Omfanget av misbruk er ikkje kartlagt, men det er særleg bekymring om kunnskapsnivået knytta til farepotensialet.

HELSETILSTAND OG –TENESTER

Styrke:

- Samanlikna med fylket og landet, har Stryn tydeleg lågare førekomst av hjerte-/karsjukdomar og psykiske symptom og lidingar, målt i sjukehusinnleggingar og medikamentbruk.

- Vaksinasjonsdekninga er veldig låg, særleg blant 9-åringar.

- Kreft: - i antal nye tilfeller av kreft hos kvinner ligg vi tydeleg under snittet for fylket og land

- Tannhelse: Barn og unge i kommunen har jamnt bra tannhelse.

- Helsetenester: jordmordekninga er svært god.

Utfordringar:

- Psykisk helse blant barn og unge blir av sentrale informantar i kommunen framheva som ei svært viktig folkehelseutfordring. Dette er eit felt ein treng meir kunnskap om.

- Kreft: for menn ligg vi tydeleg over gjennomsnittet for fylke og land. Tala er særleg høge for prostatakreft.

- Helsetenester: låg dekning av helsesøstre.

BEFOLKNINGSSAMANSETNING OG DEMOGRAFISKE DATA

FØDSELSRATE, NETTO INNFLYTTING, NETTO INNVANDRING

	2003	2010	2013
Fødde	95	76	78
Døde	66	51	60
Netto innflytting	60	26	10
Netto innvandring	93	90	75

Tabell og figur: Fødselsrate, netto innflytting, netto innvandring i Stryn kommune

(Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

LEVEALDER

	1976	1986	1996	2006	2013
Kvinner	78,4	79,4	81,1	82,6	83,6
Menn	72,1	72,8	75,3	78,1	79,6

Tabell og figur: Forventa levealder ved fødsel, Stryn kommune                   (Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

PROGNOSE FOR FOLKETALSUTVIKLINGA

	2014	2020	2040
0-9 år	906	869	948
10-19 år	971	1008	1020
20-29 år	845	861	820
30-39 år	866	910	916
40-49 år	971	939	1042
50-59 år	862	943	1027
60-69 år	848	825	937
70-79 år	492	644	832
80-89 år	283	299	529
90-99 år	87	83	150
Totalt	7131	7381	8221

Tabell: Prognose for folketalsutviklinga i Stryn kommune.          (Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

Figur: Framskriving av folketal 2014-2040, middels nasjonal vekst.          (Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

Tala syner ei tydeleg auke i andelen eldre i åra framover. Dette fører med seg ei folkehelseutfordring, slik pleie- og omsorgstenesta peikar på:

Eldre har auka risiko for somatisk  sjukdom,  depresjon, demens. Mange er lite fysisk aktive.

Dei som bur heime med nedsett funksjonsnivå er meir  utsette for isolasjon, einsemd,  dårleg  ernæring (middag spesielt), inaktivitet,  auka fallfare.

På den andre side blir det peika på at dei eldre representerer ein viktig ressurs i lokalsamfunna, særleg innan frivilleg arbeid:

Pensjonistar med god helse kan bidra positivt i mange samanhengar:

Torsdagssamlingar på eldresenteret i Olden og mandagsklubb i Innvik er døme på møteplassar som gjev sosial stimulering for heimebuande eldre. Seniordans i Loen og i Vikane er svært positive tiltak.

Framskrivinga syner at ein forventar at folketalet i kommunen skal halde fram å stige.

Oversikten stadfestar det ein lenge har visst: at talet eldre vil auke sterkt dei næraste tiåra. Dette stiller krav til tenester og infrastruktur i kommunen. Det må leggast til rette for størst mogleg grad av eigenmeistring, med velferdsteknologi  som eit sentralt verkemiddel. Arbeidsmarknaden kan få utfordringar med å finne arbeidskraft når årskulla som blir pensjonistar, er mykje større enn ungdomskulla no.

ETNISK SAMANSETJING – UTVIKLING

		2004	2010	2014
		Innvandrere	Innvandrere	Innvandrere
Menn	Europa unntatt Tyrkia	142	349	518
	Afrika	11	23	30
	Asia med Tyrkia	48	39	39
	Nord-Amerika	5	5	3
	Sør- og Mellom-Amerika	8	10	11
	Oseania	3	3	3
Kvinner	Europa unntatt Tyrkia	89	215	293
	Afrika	8	29	33
	Asia med Tyrkia	43	50	68
	Nord-Amerika	4	5	4
	Sør- og Mellom-Amerika	7	7	8
	Oseania	0	0	0
Totalt	Europa unntatt Tyrkia	231	564	811
	Afrika	19	52	63
	Asia med Tyrkia	91	89	107
	Nord-Amerika	9	10	7
	Sør- og Mellom-Amerika	15	17	19
	Oseania	3	3	3

Tabell og figur: Etnisk samansetjing utvikling 2004 -2014.           (Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

Pr. 01.01.2015 er det registrert totalt 7155 innbyggjarar i Stryn kommune. Av desse er  1202 innvandrarar eller norskfødde med innvandrarforeldre, dvs. 16,8 %.

Integrering av arbeidsinnvandrarar  er ei utfordring i både helse- og oppvekstsektoren t.d i forhold til språk, skikkar, oppdragelsesmetodar.

Det er to hovudgrunnar til at talet på utanlandske innbyggjarar aukar:

Kommunen tek kvart år imot flyktningar for busetjing kommunen, siste åra har talet vore  ca 20-25 personar pr. år. I tillegg kjem det ein del som fylgje av familiegjenforeining.

Det er ei stor gruppe arbeidsinnvandrarar i kommunen, desse er ein viktig ressurs for næringslivet, og bidreg positivt til folketalsutviklinga. Ved den største industriarbeidsplassen i kommunen er det over 200 aust-europeiske arbeidarar, eit stort fleirtal er menn.

Mange av arbeidsinnvandrarane kjem flyttande åleine, om dei blir verande kjem gjerne resten av familien flyttande etter. Nokre av arbeidsinnvandrarane fell ut av arbeidslivet, men blir likevel buande. Desse får då behov for sosiale ytingar frå kommunen ( kap. 4.1.6.)

Det er og ei stor gruppe utanlandske sesongarbeidarar innan landbruket, som er på kontrakt i sommarsesongen i max tre månader  og difor ikkje syner att i statistikken.

BUSETJINGSMØNSTER, FOLKETALSUTVIKLING PÅ KRINSNIVÅ

Tabell: Busetjingsmønster og folketalsutvikling, på krinsnivå        (Kjelde: Statistisk sentralbyrå)

Oversynet viser ein klår tendens til at folketalet minkar i dei delane av kommunen som er lengst frå Stryn sentrum – som veks  tilsvarande raskt.

Oppsummering: BEFOLKNINGSSAMANSETNING OG DEMOGRAFISKE DATA

-         Det er forventa at folketalet vil halde fram å stige (kap. 3.3)

-         Det er forventa at andelen eldre vil auke sterkt dei næraste tiåra (kap. 3.3)

-         Den etninske samansetjinga i kommunen er i stadig utvikling. Pr. 01.01.2015 er 16,8% av innbyggjarane innvandrarar eller norskfødde av innvandrarforeldre (kap. 3.4)

-         På krinsnivå er det stor folketalsvekst i Stryn sentrum. Folketalet minkar i utkantane av kommunen, mest i dei krinsane som ligg lengst frå Stryn sentrum (kap. 3.5)

LEVEKÅR OG OPPVEKST

LEVEKÅR

MEDIAN INNTEKT (HUSHALDNINGAR)

Figur: Median inntekt blant hushaldningane  

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

HUSHALDNINGAR MED LÅG INNTEKT

Tabell og figur: Personer i husholdninger med inntekt under 60 % av nasjonal medianinntekt, beregnet etter EU-skala.                  (Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

ANTAL EINPERSONHUSHALDNINGAR

Tabell og figur: Antal einpersonshushaldningar.

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

MOTTAKARAR AV SOSIALHJELP

Tabell og figur: Antall og andel sosialhjelpsmottakere i løpet av året etter alder, i forhold til folkemengda i dei aktuelle aldersgruppene. 

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Ei stigande kurve for aldersgruppa 18-24 år kan truleg ha samanheng med eit aukande tal arbeidsledige i den gruppa (Kap. 4.1.6).

SJUKEFRÅVER

(Kjelde: Årsrapport for Stryn kommune 2014)

Bedriftshelse1:

·        Auka krav frå arbeidsgjevar, større krav til effektivitet og til tross for at forsking viser at kontroll over eigen arbeidsdag er helsefremmande ser vi stadig fleire arbeidsgjevarar som aukar kontrollen over sine arbeidstakarar, til dømes gjennom auka krav til rapportering på kva arbeidstida vert brukt til, krav til dokumentasjon.

·        Mange yrke er også svært stillesitjande og vi ser at muskel og skjelettplager er høgt representert også på typiske kontorarbeidsplassar.

·        I ein del yrke ser vi tydeleg at det er misforhold mellom krava i arbeidet, til dømes hjelpepleiaryrket, og dei fysiske føresetnadane dei tilsette har for å klare ein så tung jobb. Burde dette vore meir fokus på i utdanning slik at sjukepleiarar og hjelpepleiarar er betre rusta til å møte arbeidskvardagane? Lære korleis dei skal ta vare på eiga helse gjennom fysisk aktivitet og kosthald?

[null 1.1.6.             ARBEIDSLEDIGE]

Arbeidsledige (heilt ledige) 15-29 år. Årsgjennomsnitt. I prosent av arbeidsstyrken:
	Stryn	Fylket	Landet
2007	1,8	1,6	2,5
2008	1,5	1,3	2,3
2009	2,2	2,5	3,7
2010	3,5	2,9	4,1
2011	2,9	2,6	3,8
2012	3,1	2,6	3,6
2013	3,7	2,6	3,6
2014	3,7	2,7	3,7

Tabell og figur: Heilt arbeidsledige i prosent av arbeidsstyrken i aldersgruppa 15-29 år.

(Kjelde: NAV, Sogn og Fjordane)

NAV:

Større og større krav fra arbeidsmarkedet – du skal fungere 100% for å få arbeid.

Færre ufaglærte arbeidsplasser => at flere unge blir stående utenfor arbeidslivet.

Ein ser ein auke av ledige aust-europearar (under 29 år). Dei har gjerne kome til Stryn fordi familie eller vener/kjende er her. Etter nokre år i arbeid har dei blitt heilt ledige.

Desse tala syner at det i Stryn sidan 2011 har vore ei negativ utvikling med ein betydeleg auke i arbeidsledigheit blant ungdom. Ein har dei siste to åra lege på landsgjennomsnittet, langt over fylkesgjennomsnittet.

Sysselsetjing av ungdom har høg prioritet, så denne utviklinga er urovekkande og det er viktig å få best mogleg kunnskap om kva som er grunnen.

NAV jobbar aktivt med denne utfordringa. Dei peiker på at vanskar med å finne lærlingeplassar kan vere ein del av biletet. Dessutan er det blir det generelt færre arbeidsplassar for dei som er heilt utan utdanning.

[null 1.1.7.             UFØRETRYGDA]

Det er særleg viktig å ha oversyn over kor mange unge som er uføretrygda, og korleis det talet utviklar seg. For å få eit reelt inntrykk må ein då ta med både dei som har fått varig uføretrygd og dei som får Arbeidsavklaringspengar (AAP).

Oversyn over kor stor del av befolkninga aldersgruppa 18-44 år som får uføretrygd eller arbeidsavklaringspengar, i prosent av befolkninga:
	Uføretrygd					Arbeidsavklaringspengar (AAP)
	Stryn	Fylket		Landet		Stryn	Fylket		Landet
2010	1,7	2,1		2,3		3,0	4,0		5,5
2011	1,8	2,2		2,5		2,2	3,9		5,3
2012	1,8	2,4		2,6		1,9	3,7		4,9
2013	1,7	2,4		2,7		2,1	3,6		4,6
2014	2,0	2,7		2,9		2,0	3,3		4,2

 

Tabell og figur: Mottakarar av uføretrygd og arbeidsavklaringspenger  i prosent av befolkningen i aldersgruppa 18 - 44 år.

(Kjelde: NAV, Sogn og Fjordane)

Stryn ligg tydeleg under gjennomsnittet for fylket som igjen ligg godt under landsgjennomsnittet.

(Kjelde: NAV, Sogn og Fjordane)

[null 1.1.8.             KULTURTILBOD]

(Kjelde: Statistisk sentralbyrå, KOSTRA)

[null 1.1.9.             FRIVILLEGE ORGANINSASJONAR]

Stryn kommune har eit stort mangfald av frivillige organisasjonar rundt om i bygdene. Desse har ei viktig rolle i å skape og halde oppe levande lokalsamfunn, og kan ha stor betydning for helse og trivsel.

Psykiatritenesta viser til frivillege tenester  som ressurs:

·        Stryn har godt utbygde frivillege tenester både i form av Frivilligsentralen og andre frivillige organisasjonar, som er til hjelp for nokre av våre brukarar.

[null 1.2.     OPPVEKST]

Hovudkjelda for  dette kapittelet er  «Kommunedelplan for oppvekst 2014-2024 i Stryn kommune». 

Stryn kommune har ein desentralisert barnehage- og skulestruktur, med ni kommunale og to private barnehagar, åtte grunnskular, fem av dei med skulefritidsordning, og eit vaksenopplæringssenter.  Ein barnehagebuss (ei avdeling) er knytt til Tonning barnehage.

Figur: Kart over dei kommunale barnehagane og skulane. I tillegg er der to private barnehagar i Stryn sentrum: Stryn bedriftsbarnehage og Minidoffen Familiebarnehage.

[null 1.2.1.             BARNEHAGAR]

Barnehagane i kommunen legg til rette for kvalitet i tenestene  gjennom:

-         God omsorg

-         Leik

-         Kosthald og fysisk aktivitet

-         Læring

-         Sosial kompetanse

-         Språkleg kompetanse

-         Barnehagen som kulturarena

-         Barndommen sin eigenverdi

-         Barn sin medverknad

-         Fagområda:

o   Kommunikasjon, språk og tekst

o   Kropp, rørsle og helse

o   Kunst, kultur og kreativitet

o   Natur, miljø og teknikk

o   Etikk, religion og filosofi

o   Nærmiljø og samfunn

o   Tal, rom og form

-         God planlegging, dokumentasjon og vurdering

• Stryn kommune har 100% barnehagedekning etter lova.
• Alle barnehagar er utgangspunktet godkjende, men er per dato i ein re-godkjenningsprosess. Dette inkluderer ei evaluering og revidering av kommunen sitt internkontrollsystem (plikt til å følgje). Prosedyrar og skjema blir innarbeidd i kommunen sitt kvalitetssikringssystem Kvalitetslosen.

Barn i alderen 1-5 år er i barnehagen i gjennomsnitt 40 timar pr. veke noke som betyr at barnehagen er ein viktig del av barn sitt oppvekstmiljø. Alle barnehagane jobbar kontinuerleg med kvaliteten, for å kunne fremje god helse både fysisk og psykisk.

Det blir sett fokus på barn si psykiske helse:

Folkehelseinstituttet (FHI) gav i 2011 ut  «Betre føre var….» Denne rapporten inneheld helsefremmende og førebyggande tiltak og anbefalingar som var utarbeida av FHI på oppdrag frå helse og omsorgsdepartementet og den peikar på kva tiltak dei ser på som dei viktigaste og nemner blant anna: «Barnehagar av høg kvalitet». Her blir det peika på barnehagar av høg kvalitet som viktige med tanke på førebygging når det gjeld barn si psykiske helse. Den seier at: «Små barns psykiske helse formes av den daglige omgang de har med andre mennesker. Barnehager av høy kvalitet har en rekke psykisk helsefremmende effekter for de fleste barn» (Rapport 2011:1, s. 9).

Rapporten «Betre føre var…» peika blant anna på at t.d. barnehagen som ein av dei viktigaste arenaene for å fremme psykisk helse og førebygge psykiske lidingar utanfor helsetenestene. «Skal vi få til en forebyggingskultur, må vi kanskje først se utover helsevesenet. For i det forebyggende psykiske helsearbeidet kan tiltak knyttet til samfunnsøkonomi, arbeidsliv, boforhold, skoler, barnehager, familieliv og livsstil være vel så virkningsfull som tiltak i helsevesenet».

[null 1.2.2.             SKULAR]

Det grunnleggande elementet er einskapsskuleideen.  Denne byggjer på at alle elevar skal få eit likeverdig skuletilbod med same kvalitet uavhengig av bustad, kjønn og sosial bakgrunn. Grunnskulen i Stryn er tufta på trivsel, likeverd, glede av å meistre og tilpassa opplæring.

Læringsmiljøet vert dokumentert årleg gjennom den obligatoriske elevundersøkinga for 7. og 10. årstrinn. Heile undersøkinga ligg tilgjengeleg på www.skoleporten.no

I denne samanheng vert det vist til områda trivsel og mobbing .

1.2.2.1.           MOBBING

Verdien gir ikkje talet på elevar som i snitt vert mobba, ein gjennomsnitt ned mot verdien 1 tyder på lite mobbing.

7. årstrinn:

Vi er på nivå både med fylket og det nasjonale nivået for 7. trinn, og vi har ei lita forbetring i høve

2011-12. Elevane signaliserer likevel gjennom undersøkinga at mobbing førekjem på dette årstrinnet.

10. årstrinn:

For 10. trinn er resultata svært gledelege med betre resultat enn både fylket og nasjonalt, og med

markant framgang frå 2008 – 2010. Det må tyde på at det no vert gjort eit solid arbeid inn mot

elevane sitt skulemiljø, både på tidlege årstrinn og spesiselt på 10.årstrinn.

Analyser og tiltak blir gjennomført på den enkelte skule – ein som blir mobba er ein for mykje.

1.2.2.2.           TRIVSEL

Trivsel og god helse heng saman. Skulane har ei rekke tiltak knytt til fremjing av helse og trivsel, t.d.:

• Dagleg fysisk aktivitet
• Ulike program; t.d. Zero og Pals
• MOT
• Uteskule
• Fokus på kosthald
• Skulehelseteneste som har fast kontortid på dei største skulane

Gjennom elevundersøkinga svarar elevane på kor godt dei trivst på skulen, og dette er ein indikator på om vi lukkast med innsatsen.

7. årstrinn:

Skala: 1-5. Høg verdi vil seie positivt resultat.

Som ein ser av tabellen ligg Stryn kommune litt bak både det nasjonale og fylkesnivået for 7. årstrinnet. Relativt høg indeks tyder likevel på at elevane på dette årstrinnet har det bra i skulekvardagen.

10. årstrinn:

For 10.årstrinn har Stryn kommune ein høg trivselsfaktor både samanlikna med fylket og det

nasjonale nivået.  Det tyder på at den enkelte elev opplever skulen som noko positivt både sosialt og innhaldsmessig.

1.2.2.3.           LÆRINGSRESULTAT

Nasjonale prøvar vert gjennomført kvart år i 5., 8. og 9. klasse for å måle elevar sin kompetanse i lesing, rekning og engelsk.

5. klasse Stryn kommune: Målt i skala 1-3 der 1 er lågast og 3 er høgast:

Samanlikning:

Læringsresultatet er godt på alle område, men særleg i rekning der vi ligg godt over nivået både for fylket og nasjonalt.

8. klasse: Målt i skala 1-5 der 3 er gjennomsnitt:

Samanlikning:

På dette årstrinnet har vi gått noko tilbake i høve siste måling, og i engelsk ligg vi bak både fylket og landet, medan vi på dei to andre områda ligg på line med landet, men litt under fylket. Resultata er analysert på den enkelte skule og drøfta med avgjevarskulane for å kunne setje inn tiltak på mellomtrinnet, særleg med tanke på å heve kompetansen i engelsk.

9. klasse: Målt i skala 1-5 der 1 er lågast og 5 er høgast

Samanlikning:

På dette trinnet ligg vi på landstoppen og langt over snittet både i fylket og nasjonalt. Særleg lesekompetansen er god på dette trinnet.

Risikoområde:

·        Barn/elevar si psykiske helse: Kommunen har ikkje eigne behandlarar på dette området. Det er ofte lang ventetid i BUP-systemet.

·        Like god kvalitet uavhengig av eining/pedagog: Gode system, men vanskeleg å sikre at alle føl opp godt nok.

[null 1.2.3.             FRÅFALL I VIDAREGÅANDE SKULE]

Tabell og figur: Fråfall frå vidaregåande opplæring.

Forklaring til tala:Frafallet inkluderer personer som startet på grunnkurs i videregående opplæring for første gang et gitt år og som har gjennomført VKII eller gått opp til fagprøve, men som ikke har bestått ett eller flere fag og derfor ikke har oppnådd studie- eller yrkeskompetanse etter 5 år, samt elever som startet opp dette året, men som sluttet underveis. Andelen blir beregnet ut fra prosent av alle som startet grunnkurs i videregående opplæring det året. Personer som etter 5 år fortsatt er i videregående skole, regnes ikke som frafalt. Det er tatt utgangspunkt i personens bostedskommune det året han eller hun startet på grunnkurs i videregående opplæring.

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Fullføring av vidaregåande opplæring er  ein viktig indikator. Det er difor gledeleg at Stryn ligg så bra an her, og det er viktig å arbeide aktivt for at denne framleis skal vere så låg som råd.

[null 1.2.4.             UTDANNINGSNIVÅ]

Figur og tabell: Høgste fullførte utdanning hos innbyggjarane frå 16 år og over,  i prosent.

(Kjelde: Statistisk sentralbyrå, KOSTRA)

Dette oversynet viser at Stryn har ein låg andel av innbyggjarar med høgare utdanning. Det bør vere eit mål å auke denne andelen, og dette bør takast omsyn til i vidare planlegging.

[null 1.3.     BARNEVERN]

[null 1.3.1.             BARN MED BARNEVERNSTILTAK]

(Kjelde: Statistisk sentralbyrå, KOSTRA)

Utfordringar innan sektoren:

·        Store konfliktar mellom foreldra som anten er i forhold/på veg ut av forholdet/avslutta forholdet

·        Svak psykisk helse. Ikkje nødvendigvis diagnosar som er stilt.

·        Vald mellom foreldre, eller vald overfor barnet.

·        Integrering av arbeidsinnvandrarar (t.d i forhold til språk, skikkar, oppdragelsesmetodar).

·        Familiar har lite nettverk, vanskeleg å komme inn i lokalmiljøet

·        Behov for  ressursar/tiltak for å gje foreldre omsorg og støtte.

[null 1.4.     KRIMINALITET]

[null 1.4.1.             MELDE LOVBROT]

(Kjelde: Statistisk sentralbyrå, KOSTRA)

Oppsummering: LEVEKÅR OG OPPVEKST

- Kommunen har eit høgare andel hushaldningar med låg inntekt samanlikna med fylkesgjennomsnittet (Kap. 4.1.2)

- Kommunen har ein låg andel mottakarar av sosialhjelp.

- I aldersgruppa 18-24 år er andelen mottakarar av sosialhjelp aukande (Kap. 4.1.4).

- Sjukefråveret på kommunenivå auka frå 2013 til 2014, og ligg no tydeleg over fylkesgjennomsnittet. (Kap. 4.1.5)

- Sidan 2011 har det vore aukande arbeidsledigheit blant unge i aldersgruppa 15-29 år. I 2013 og -14 låg dette talet for Stryn på landsgjennomsnittet, langt over fylkesgjennomsnittet. (Kap. 4.1.6)

- Stryn har ein låg andel uføretrygda (kap. 4.1.7).

- Kommunen har desentralisert barnehage- og skulestruktur.

- Kommunnen har full barnehagedekning

- Elevundersøkinga på 7. og  10. trinn tyder på lite mobbing og god trivsel i skulen (Kap. 4.2.2.1. og 4.2.2.2)

- Kommunen har lågare prosentandel fråfall frå vidaregåande skule, enn fylkesgjennomsnittet. (Kap. 4.2.3)

- Kommunen har mykje lågare andel barn med barneverstiltak enn fylket og landet (Kap. 4.3)

[null 2.  FYSISK, BIOLOGISK, KJEMISK OG SOSIALT MILJØ]

[null 2.1.     TURSTIAR, GANG- OG SYKKELVEGAR]

Teknisk sektor peikar på følgjande folkehelseutfordringar:

•             Manglande utbygging av nye gang- og sykkelvegar langs riks- og fylkesvegar

•             Tilstrekkeleg brøyting og strøing av kommunale vegar inkl.  Gang- og sykkelvegar

•             Trafikktrygging for mjuke trafikkantar (fartsgrense, fartsavgrensande tiltak, oppbygd fortau, adskilt gang- og sykkelveg frå køyreveg)

Kultursektoren:

·        For få gang- og sykkelvegar i kommunen

·        For få låg terskel tilbod (m.a turstiar/gå- og joggestiar i sentrumsområda)

Heile kommunen er eit eldorado for friluftsliv, med merka turløyper for alle meistringsnivå til alle årstider, - ein enorm ressurs i folkehelsesamanheng. Merking og vedlikehald av løper og stiar skjer i regi av frivillege lag og organisasjonar, private aktørar og reiselivsnæringa.

2.1.1.             GANG- OG SYKKELVEGAR OG TURSTIAR MED KOMMUNALT DRIFTSANSVAR

I fylgje KOSTRA-tal ligg Stryn kommune langt under gjennomsnittet når det gjeld tal km kommunale sykkel-, gangvegar/turstiar pr. 10000 innbyggjar:

Tabell: Sykkel-, gangvegar/turstiar med kommunalt driftsansvar, målt i km per 10000 innb.

I tillegg til trafikktryggleik har gang- og sykkelvegar ein helsefremjande effekt ved at fleire kan gå og sykle, og kan såleis vere med og motverke sosiale skilnader i helse.

2.1.2.             GANG- OG SYKKELVEGAR LANGS FYLKES- OG RIKSVEGAR

På kartet under er gang- og sykkelvegar langs riks- og fylkesvegar i kommunen teikna inn med grønt. Totalt er det 6,33 km gang- og sykkelveg i kommunen.

Kart: Stryn kommune med riks- og fylkesvegar, gang- og sykkelvegar er teikna med grønt.

(Kjelde: Statens Vegvesen, www.vegvesen.no/vegkart)

[null 2.2.     DRIKKEVATN]

Tabell: Drikkevatnkvalitet (i prosent)                                    (Kjelde: FHI, Kommunehelsa statistikkbank)

Teknisk sektor og miljøretta helsevern:

·        forureining av drikkevatn m/manglande reservevasskjelde er ei utfordring fleire stader i kommunen

Fleire utfordringar som gjeld miljø:

·        Avløp – utette avløpsanlegg

·        Lekkasje frå gamle oljetankar og fyringsanlegg

·        Industriutslepp (løyve frå Fylkesmannen)

Ein veit at desse tala delvis  skuldast dårleg vasskjelde på Blakset/Nordsida. Denne blir no skifta ut ved at det blir lagt rør frå Holevatnent som då erstattar Ulvedalstjønna. Det finnst mange andre private vassverk i kommunen. Det er viktig at desse og  fører god kontroll med kvaliteten, Mattilsynet er kontrollorgan.

Mattilsynet opplyser at det er registrert totalt 45 vassverk i Stryn kommune, kun fire av desse er drifta av Stryn kommune. Statistikken byggjer på rapportering frå ca 30 av vassverka, det betyr at det manglar rapportering på mange av vassverka, dette er i seg sjølv ein faktor som dreg ned i høve kvalitetskrava.

Det blir arbeidd med å lage ein kommunal drikkevassplan.

[null 2.3.     RADON OG FLUOR]

[null 2.3.1.             RADON]

Det har dei fire siste åra blitt arbeidd målretta med å få inn måledata for radon i Stryn kommune. Kommunen har i samarbeid med eit radon målefirma tilbydd alle innbyggjarane radonmåling til rimeleg pris for å skaffe seg oversikt over radonnivået i kommunen. Det er i tillegg målt radon i offentlege bygg, skular og barnehagar. Resultata har no blitt publisert i eit radonkart:

Figur: Kart over Stryn kommune med påført verdiar for radonnivået, målt i Bq/m³

Alle bygninger bør ha så lave radonnivåer som mulig og innenfor anbefalte grenseverdier:

Tiltaksgrense på 100 Bq/m³

Så lave nivåer som mulig – tiltak kan også være aktuelt under tiltaksgrensen

Maksimumsgrenseverdi på 200 Bq/m³

Det ein kan seie ut frå dei resultat ein har fått, er at det generelt er lave radonkonsentrasjonar i vår kommune. Det er registrert høgare radonnivå enn tilrådd grensenivå nokre få plassar i kommunen. Der det er avdekka radonnivå i skular og barnehagar høgare enn grensenivået, vert det iverksett radonreduserande tiltak.

[null 2.3.2.             FLUOR]

Ein har i utgangspunktet god oversikt over fluornivået. Det ligg generelt i kommunen på eit normalnivå, men to område merkjer seg ut med  særleg høgt nivå av fluor: i Veslebygda og på Skåre i Hjelledalen.

Nivået av fluorgass kan stige betydeleg når det blir laga borehol i fjell. Dette er ein faktor som huseigarar bør vere klar over når det vert bora etter vatn og/eller jordvarme.

[null 2.4.     STØY]

Høgt støynivå kan vere både eit miljøproblem og eit helseproblem med risiko for skade på høyrsla. 

Det ligg ikkje føre systematisk kartlegging av støyproblematikk i kommunen, men konkrete tilhøve blir nemnt som helseutfordringar:

•     Auka trafikk (støy) gjennom bustadområde i Stryn pga hyttefeltutbygging

·        Høgt lydnivå i høve div. arrangement, døme: konsertar og kino.

Oppsummering: FYSISK, BIOLOGISK, KJEMISK OG SOSIALT MILJØ

- Kommunen har svært dårleg dekning av gang- og sykkelvegar. Dette gjeld både langs fylkes-/riksvegar og gang-/sykkelvegar og turvegar med kommunalt driftsansvar.

- Kommunen sett under eitt utmerker seg i negativ retning når det gjeld drikkevasskvaliteten. Tala kan skuldast dårlege drikkevasskjelder, det kan skuldast dårleg leidningsnett, og/eller det kan skuldast manglande prøvetaking og rapportering. Det må arbeidast målretta for å betre alle dei tre faktorane.

- Kommunen har godt oversyn over radon-nivået, det blir gjort nødvendige tiltak for å hindre høgt radon-nivå i offentlege bygg. 

[null 3.  SKADER OG ULUKKER]

[null 3.1.     MILJØ OG TRYGGLEIK]

[null 3.1.1.             HOFTEBROT]

Tabell og figur: Antall pasientar innlagt (dag- og døgnopphold) i somatiske sjukehus pga. hoftebrot/lårbeinsbrot per 1000 innbyggere per år.

 (Kjelde: FHI, Kommunehelsa statistikkbank)

Både fysioterapitenesta og  pleie-/omsorg tenesta  ser  fallrisiko blant eldre som ei viktig utfordring.

Stryn har siste åra jobba målretta med fallforebyggjing blamt eldre. Det er urovekkjande at vi likevel framleis har så stor forekomst av lårbeinsbrot. Dette er viktig å jobbe vidare med.

[null 3.1.2.             TRAFIKKTRYGGLEIK]

Folkehelseutfordringar i trafikken:

·        Trafikktrygging for køyrande (rekkverk på stader med ulykkesfare ved utforkøyring)

·        Kollektivt rutetilbod er blitt sterkt redusert dei siste åra

·        Trafikkmiljø for mjuke trafikantar. Jmfr. Kap. 5.1. som viser lav dekning med gang- og sykkelvegar.

[null 3.1.3.             ANDRE RISIKOTILHØVE]

Teknisk sektor peikar på viktige omsyn:

•             Universelt utforma tilgjengelegheit til offentlege bygningar og uteplassar manglar framleis mange stader.

•             Stein- , flaum- og snøras (kartleggingsrapportar for faresoner ras).

NAV legg vekt på ei positiv utvikling:

·        Arbeidsplassene vi har er mindre risikofylte fordi maskiner har tatt over mye av det farlige/tunge arbeidet.

Oppsummering: SKADER OG ULUKKER

- Stryn har lenge hatt ein høg førekomst av hoftebrot og det er sett inn fleire tiltak for å førebyggje fallulukker blant eldre. Likevel ligg vi framleis over gjennomsnittet for fylket og på landsbasis. Dette er skader med alvorlege følgje for dei det råkar og for hjelpeapparatet. Det må difor ha høg prioritet å snu denne trenden.

[null 4.  HELSERELATERT ÅTFERD]

[null 4.1.     LEVEVANAR OG HELSEÅTFERD]

[null 4.1.1.             RØYKING OG SNUS]

4.1.1.1.           RØYKING BLANT UNGDOM I GRUNNSKULEALDER

Tabell: Prosentdel av elevane på 8. og 10. Trinn som røyker minst kvar veke.                   

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2013)

4.1.1.2.           RØYKING BLANT UNGDOM I VIDAREGÅANDE SKULE

Tabell: Prosentvis del av elevane som røyker dagleg. Geografisk vart elevane registrert etter kva kommune dei har budd det meste av livet, ikkje etter kva skule dei gjekk på.

(Kjelde: Samhandlingsbarometeret, Prosjektet «Helse, miljø og livsstil i vidaregåande skule, 2012)

4.1.1.3.           RØYKING BLANT GRAVIDE KVINNER

Tabell og figur: Andel fødende som oppga at de røykte ved første svangerskapskontroll i prosent av alle fødende med røykeopplysninger.        (Kjelde, Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Det har og kome innspel om mykje røyking blant arbeidsinnvandrarar.

4.1.1.4.           SNUS-BRUK BLANT 15-ÅRINGANE

Figur: Snus-bruk, 10. Trinn.                        (Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2013)

Grunnskulane:

·        Røyking forekjem nesten ikkje (snus aukar).

Helseutfordring ved Stryn vgs:

·         Snus (Men her har vi opplevd kraftig nedgang etter innføring av forbod)

4.1.1.5.           SNUS-BRUK BLANT VAKSNE

Bedriftshelsetenesta:

·        Auke i bruk av snus, begge kjønn.

Det er urovekkjande å registrere den store auken i røykarar frå ungdomsskulen til vidaregåande skule. Det er viktig å halde fram det tobakksforebyggjande arbeidet som er etablert i grunnskulen, og i samarbeid mellom vidaregåande skule, helsestasjon og tannhelsetenesta. Det kan og vere grunn til å ha eit særleg forkus på overgang mellom grunnskule og vidaregåande skule. Truleg vil det etterkvart syne på statistikken at det no er innført totalforbod mot røyk i vidaregåande skule.

[null 4.1.2.             OVERVEKT]

4.1.2.1.           Overvekt blant vaksne

Statistikken frå folkehelsa gjeld kvinner ved første svangerskapskontroll.

Tabell og figur: Andel kvinner med overvekt inkludert fedme i prosent av alle fødende kvinner med høyde- og vektopplysninger fra første svangerskapskontroll. Overvekt inkl. fedme regnes som KMI over eller lik 25 kg/m2.                            (Kjelde, Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Bedriftshelsetenesta:

·        Vi ser auka grad av overvekt i dei fleste yrkesgrupper, men ein ser ikkje same auken i  f.eks kolesterol og færre opplyser om diabetes/ diabetesrisiko  enn tidlegare.

4.1.2.2.           Overvekt blant barn og unge i ungdomsskulen

Figur: BMI gjennomsnitt  - sjølvrapportert   (Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011)

4.1.2.3.           Overvekt BLANT BARN OG VAKSNE I VIDAREGÅANDE SKULE

Tabell: BMI, målt, 2. klasse i vidaregåande skule. Geografisk vart elevane registrert etter kva kommune dei har budd det meste av livet, ikkje etter kva skule dei gjekk på.

(Kjelde: Samhandlingsbarometeret, Prosjektet «Helse, miljø og livsstil i vidaregåande skule, 2012)

Ein del erfaringsbasert kunnskap peikar i retning av at det er eit veksande problem med overvekt blant barn og unge i kommunen:

Både barnehagane, fysio-/ergoterapitenesta og kultursektoren viser til dette:

·        Viktig å sette søkelyset på  samanhengen  fysisk aktivitet og helse –  særleg fedme

·        Fleire barn og unge er inaktive og slit med overvekt

[null 4.1.3.             KOSTHALD]

Kor mange et frukost fem dagar i veka, eller meir?

Tabell: Tal elevar som et frukost fem dagar i veka eller meir, målt i prosent.

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011)

Kor mange et frukt dagleg?

Tabell: Tal elevar som et frukt dagleg, målt i prosent.

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011 og 2013)

Mange informantar peikar på helseutfordringar knytt til kosthald:

Barnehagane:

·        Kosthald. Foreldre er ulike: Dei som er veldig bevisst på kva barna skal ete/drikke, og motsetnaden - dei som ikkje er bevisst (mykje brus, søtsaker, usunn mat). Barna får det dei vil ha. Foreldre  har for lite kunnskap om mat, kva barna treng.

Skulane:

·        Kosthald (mangel på frukost/lunsj med lite eigna mat. For mykje sukker....)

·        Matvanar generelt

Helsestasjon:

·        Ernæring: Nokon gravide har overvektsproblem og andre har veldig fokus på kropp, vekt, kosthold og trening. Begge tilstandane kan ramme barnet.

Mange barn, unge og foreldre har eit ukritisk forhold til inntak av for eksempel brus, snop og juice. Mange har vanskar med å følgje kostråd frå helsedirektoratet med eit variert kosthald.

Flyktnigtenesta:

·        Flyktningane som vi jobbar med nyttar mykje sukker og fett i sitt kosthald. Råvarer som dei nyttar i heimlandet (urter, krydder, frukt, grønsaker) kostar mykje – og kan være lite tilgjengeleg her

Psykiatritenesta:

·        Ein del av brukarane slit med dårleg kosthold. Mange  veit mykje om rett kosthald, men strever å ivareta det ein veit i praktisk liv.

Eldre – undervekt som utfordring

Undervekt vert av pleie- og omsorgstenesta vurdert som ei aktuell folkehelseutfordring blant eldre:

·        For alle eldre er det ein fare for underernæring/for lite væske, isolasjon og inaktivitet.

Pleie og omsorgstenestene er pliktig til å kartlegge ernæringsstatus til alle dei yter teneste til og har gode rutiner for dette.

Matombringing er eit viktig verkemiddel som er med og sikrar ernæring til heimebuande som elles ikkje hadde klart å lage seg variert og næringsrik mat.

[null 4.1.4.             FYSISK AKTIVITET]

Figur: Prosentdel 11-, 13- og 15-åringar som er fysisk aktivite minst 60 minutt dagleg.

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011 og 2013)

I den erfaringsbaserte kunnskapsinnsamlinga vart aukande grad av inaktivitet – særleg hos barn og unge, framheva. Både barnehagane, skulane, helsestasjon og legetenesta nemner dette på ulike måtar:

·        Mangel på fysisk aktivitet

·        Fedme, lite fysisk aktivitet kan vere ei medvirkande årsak

·        Mange barn og unge er fysisk aktive og deltek i ulike fritidsaktivitetar. Andre fell utanfor og er lite aktive. Når barn og unge kjem i ein alder der fysiske prestasjonar er viktigast, er det mange som sluttar og blir meir passive. Har intrykk av at mange barn og unge brukar mykje tid på skjermaktivitetar.

Skulane viser likevel til at variasjonen er stor, og at aktivitetsnivået også kan bli for høgt:

·        stor skilnad på aktivitetsnivå.

ingen aktivitet <---> aktivitetsnivå på høgt (nesten for høgt) nivå, press.

Rammevilkåra kan og vere ei utfordring:

·        Manglande tilrettelegging for fysisk aktivitet, som sykkelstiar/gang-vegar, turstiar.

·        Manglande aktivitetstilbod for dei som ikkje er idrettsaktive.

Flyktningtenesta:

·        Manglande fysisk aktivitet (dette gjeld særskilt kvinner)

NAV ser det som vedkjem arbeidslivet:

·        Meir stillesittande arbeid – færre fysiske jobbar => totalt meir stillesittande i løpet av eit døgn.

Bedriftshelsetenesta ser det same skiljet blant  vaksne:

·        Stort skille mellom dei som er fysisk aktive og dei som er inaktive. Nærast alle som er inne til helsekontroller hos oss ønskjer sjølve å bli meir aktive i fritida, men klarar ikkje å følgje det opp sjølve/aleine. Det er mange som ikkje klarar å vere aktive 30 min/dag slik anbefalingane er.

[null 4.1.5.             BRUK AV SOSIALE MEDIER]

Dette er eit tema som stadig oftare blir nemnt, særleg i samband med mobbing blant barn og unge, men det blir og halde fram som ein generelt stor «tidstjuv» som lett kan ta plassen for meir helsefremjande aktivitet.

Politiet:

·        Mobbing/ekskludering via nettet er eit problem som gjev store plager for dei som blir ramma. Psykiske plager som kan føre videre til rus evt. suicidale tanker.

Helsestasjon:

·        Barn og unge med søvnvanskar: Årsaka er ofte bruk av sosiale medium og manglande grensesetting. Dette fører til trøttheit, dårleg fungering og konsentrasjonsvanskar.

Den offentlege tannhelsetenesta:

·        Ei gruppe barn og ungdomar «surfer» mykje på nettet og et/drikk store deler av døgnet - utan å sette av tid til eit større og godt samansett måltid som mettar i mange timar. Det blir fort vektauke og hol i tennene av slikt. Blir dette ein vane over tid går det på tannhelsa så vel som helsa laust.

Grunnskulane og Stryn vgs:

·        Sosiale mediar og dataspel kan føre til avhengigheit, storforbrukarar er ei utsett gruppe.

·        Nokre ungdomar let sosiale mediar og dataspel styre kvardagen, sosial interaksjon og søvnmønster

Ungdomsundersøkinga har kartlagt dagleg bruk av TV, dataspel, internett:

Figur: Prosentdel som bruker TV, dataspel, internett minst fire timar dagleg.

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011 og 2013)

[null 4.2.     RUS]

[null 4.2.1.             ALKOHOL]

4.2.1.1.           ALKOHOLBRUK BLANT UNGDOM I GRUNNSKULEALDER

Tabell: Prosentdel som har drukke seg full to gongar eller meir, 8. og 10. trinn

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011 og 2013)

4.2.1.2.           ALKOHOLBRUK BLANT UNGDOM I VIDARGÅANDE SKULE

Tabell: Prosentdel som har drukke seg full meir enn ti gongar, 2. klasse vidaregåande skule.

Geografisk vart elevane registrert etter kva kommune dei har budd det meste av livet, ikkje etter kva skule dei gjekk på.

(Kjelde: Samhandlingsbarometeret, Prosjektet «Helse, miljø og livsstil i vidaregåande skule, 2012)

[null 4.2.2.             NARKOTIKA]

Figur: Vennar prøvd narkotika ein eller fleire gongar, 10. Klasse, målt i prosent.

(Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2013)

Det er vanskeleg å tolke kor stort omfanget er utifrå ei slik spørsmålstilling. Det kan vere kun ein  - som alle veit om - som har prøvd narkotika, «vennar» er veldig lite presist i høve alder.

Elevane i vidaregåande fekk meir direkte spørsmål relatert til eigen bruk: «Har aldri prøvd narkotiske stoff», funna der bør ein merke seg:

Tabell: Prosentdel elevar som aldri har prøvd narkotiske stoff.Geografisk vart elevane registrert etter kva kommune dei har budd det meste av livet, ikkje etter kva skule dei gjekk på.

(Kjelde: Samhandlingsbarometeret, Prosjektet «Helse, miljø og livsstil i vidaregåande skule, 2012)

Politet peikar på bruk av rusmiddel som ein av dei største helserisikoane blant ungdom:

·        Misbruk rusmidler:

Alkohol, piller (eks. Rivotril/Ritalin), hasj/marihuana og amfetamin. Nokre få tilfelle av GHB og lystgass. Både bruk åleine og som blandingsbruk, eks. alkohol og piller. Både fysiske og psykiske skader.

·        Alkohol og piller brukes i flere aldersgrupper

·        Mest yngre som prøver hasj/marihuana.

[null NB! Har vore ei auke av brukere av marihuana. Inntrykk av at kunnskapen blant dei unge når det gjeld farepotensialet, er liten.]

Oppsummering: HELSERELATERT ÅTFERD

- Det ser ut til å vere eim nedgang i røyking blant ungdom, men ei undersøking frå 2012 tyder på at det framleis er ein del røyking blant elevane i vidaregåande skule. Det er grunn til å tru at dette har gått nedover etter at totalforbodet vart innført i 2014.

- Snus-bruk er ei stor utfordring, men ein veit ikkje kor stort omfanget er og om bruken framleis aukar.

- Det er eit tydeleg potensiale for betre kosthaldsvanar i fleire grupper av befolkninga.

- Det er stor skilnad i fysisk aktivitetsnivå blant innbyggjarane både blant barn og unge. Det kan vere grunn til å reflektere over om dette kan vere årsak til eller resultat av sosiale skilnader i helse. Det er uansett viktig å sette inn tiltak som kan førbyggje ei polarisering mot ytterkantane på aktivitetsskalaen.

- Bruk av sosiale media blir av fleire instansar framheva som ei folkehelseutfordring. Medvit om tidsbruk og grensesetting for barn kan vere vikitige verkemiddel.

- Ifølge politiet er bruk av rusmiddel ein av dei største helserisikoane blant ungdom. Omfanget av misbruk er ikkje kartlagt, men det er særleg bekymring om kunnskapsnivået knytta til farepotensialet.

[null 5. HELSETILSTAND OG -TENESTER]

[null 5.1.     HELSE OG SJUKDOM]

[null 5.1.1.             BRUK AV PRIMÆRHELSETENESTER]

Tabell og figur: Antall unike personer 0-74 år i kontakt med fastlege eller legevakt per 1000 innbyggere per år.                               (Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

[null 5.1.2.             BRUK AV LEGEMIDDEL]

Figur: Brukere av legemidler utlevert på resept til personer 0-74 år.

 (Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

[null 5.1.3.             BRUK AV SPESIALISTHELSETENESTA SJUKEHUSINNLEGGINGAR]

Tabell og figur: Antall pasienter innlagt (dag- og døgnopphold) i somatiske sykehus per 1000 innbyggere per år.                          (Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Innleggingar i spesialisthelsetenesta

Figur: Tal personar frå Stryn kommune innlagt til behandling i spesialisthelsetenesta 1. Tertial 2014.

(Kjelde: Fylkesspegelen)

[null 5.1.4.             VAKSINASJONSDEKNING]

Tabell og figur: Vaksinasjonsdekning i prosent

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Stryn ligg svært lågt på vaksinasjonsdekninga, særleg blant 9-åringar. Helsestasjonen melder at det ikkje er særleg mange som takkar nei til vaksinasjon. Det er difor vanskeleg å forstå at Stryn ligg så dårleg an.

Årsak til tala kan vere knytta til dataprogrammet SYSVAK. Dei programansvarlege har gått ut med fylgjande melding: «De reelle tallene for vaksinasjonsdekningen kan trolig være høyere enn det statistikken viser. Grunnen til dette kan være tekniske problemer med elektronisk overføring av vaksinasjonsmeldinger fra kommunene til SYSVAK. Andre årsaker kan være registrering av barn uten fullt fødselsnummer eller skyldes mangelfulle oppdateringer i forbindelse med flytting.»

Helsestasjonen trur at forklarinfga ligg der: «For Stryn så er det truleg problem med overføring av opplysningane til Sysvak som er årsak til dårleg statistikk. I tillegg kan nokre barn med utanlandsk opphav ha mangelfullt personnummer».

Det blir jobba med å sikre korrekt rapportering slik at dei reelle tala blir registrert.

[null 5.1.5.             SMITTSAME SJUKDOMAR]

Meir reising blant folk flest, besøk av store turistgrupper heile sommaren og aukande import av arbeidskraft gjer at spreiing av smittsame sjukdomar er  ein potensiell risiko som krev ein god beredskap. Særleg er det grunn til å følgje med på arbeidsinnvandrarane som er i Norge mindre enn tre månader og då ikkje har krav om helseattest.

Mattilsynet har systematisk kontroll med matproduksjon, og har siste åra intensivert kontrollen av primærprodusentane av frukt og bær som er spiseferdig vare.  Både rutinar og tilrettelegging for god hygiene og handtering av plantevernmiddel inngår i kontrollen.

[null 5.1.6.             KREFT]

Nye krefttilfelle

Tabell og figur: Nye tilfelle med kreft, samla

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Nye krefttilfelle blant kvinner

Tabell og figur: Nye tilfelle med kreft, kvinner

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Nye krefttilfelle blant menn

Tabell og figur: Nye tilfelle kreft, menn

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Alle krefttyper, totalt

Figur: Kreft, nye tilfeller, begge kjønn.

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Kommentar:

Det ser ut å vere ein større forekomst av kreft hos menn i Stryn kommune enn på fylke- og landsplan, særleg stor er skilnaden når det gjeld prostatakreft.

[null 5.1.7.             HJARTE-/KARSJUKDOMAR]

Tabell og figur: Legemiddelbruk, hjerte-/karsjukdom

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Tabell og figur: Hjerte-karsjukdom, dødelighet

 (Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

[null 5.1.8.             DIABETES 2]

Tabell og figur: Antal personar som har fått resept på  medisin for behandling av Diabetes 2, aldersgruppa 30-74 år.

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

[null 5.1.9.             KOLS]

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

[null 5.1.10.        DEMENS]

Demens finst forholdsvis sjeldan i aldersgruppa under 65 år. Tal frå 2006 viser følgjande forekomst for ulike aldersgrupper:

• Gruppen 65-69 år: 1 prosent
• Gruppen 80-84 år: 18 prosent
• Gruppen 90 år og eldre: vel 40 prosent

I alt er det rekna med at knapt 70 000 personar i aldersgruppa over 65 år lid av demens i Noreg i dag. Berre 1000-1500 peronar under 65 år er ramma. Sidan talet på eldre i befolkninga stig, stig også talet på demenstilfelle. Talet på personar med demens vil vere om lag 160 000 i år 2050, dersom dagens utvikling held fram (Helsedirektoratet 2007, Folkehelseinstituttet 2008).

(Kjelde: Folkehelseinstituttet, Faktaark om demens)

[null 5.1.11.        PSYKISK HELSE]

Tabell og figur: Antall unike personer 0-74 år i kontakt med fastlege eller legevakt per 1000 innbyggere per år.

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Tabell og figur: Psykiske lidingar, legemiddelbruk 

(Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank, Folkehelseinstituttet)

Folkehelseutfordringar relatert til psykiske helseproblem:

NAV:

* Avhengighet (rus, spill, telefon, data).

* Asosialisering på grunn av for mye bruk av telefon/data

* Nettmobbing et økende problem. Mobbing generelt en utfordring for folkehelsa.

* Flere med psykiske lidelser og/sammensatte lidelser.

Psykisk helsearbeidarteneste:

·        Einsemd. Mange av våre brukarar har eit svakt sosialt nettverk.

·        Rus og psykisk helseutfordring. Kombinasjonen gjer at brukarar er sårbare både i si somatiske og psykiske helse.

Helsestasjon:

·        Nokre barn og unge har det vanskeleg. Årsaka kan blant anna vere vanskelege relasjonar i familien og/ eller store forventningar og krav.

[null 5.1.12.        PSYKISK HELSE BLANT BARN OG UNGE]

Frå Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2011 og 2013:

«Kor mange kjenner  seg nedfor (trist) meir enn ein gong pr veke?»

Tabell:  Kor mange kjenner  seg nedfor (trist) meir enn ein gong pr veke, målt i prosent.

Kjelde: Ungdomsundersøkinga i Sogn og Fjordane, 2013

I  innsamlinga av erfaringsbasert kunnskap synest  psykisk helse blant barn og unge å vere vurdert som  ei vesentleg folkehelseutfordring:

Barnehage, skule og helsestasjon melder om risikofaktorar knytta til barn og unge si psykiske helse:

·        Kroppsideal/-fokus allerede i barnehage-alder.

·        psykiske plager. Spiseforstyrrelser, vegring, angst og depresjon. Auka stress for å vere "perfekt".

·        Vanskelig å bli inkludert i lokalmiljøet.

·        Store krav og forventningar, tidsfaktor:

Det kan virke som ein trend i tida at foreldre har forventning om å ha tid til trening, venner,  fritidsaktivitetar, reise, utdanning  samtidig som å vere foreldre. Eigen realisering kan  gå  på bekostning av oppfølging av barna i forhold til daglige rutiner som kosthald og søvnvanar samt tid til sosialt fellesskap i familien.

·        Motstridande krav mellom familieliv og arbeidsliv kan vere utfordrande. Dette kan føre til at barn møter for store forventningar om at dei  må klare seg sjølv før og etter skuletid.

[null 5.1.13.        TANNHELSE]

Tabell/figur: Oversikt over kor mange barn/ungdom ( %) som ikkje har hol/skade i tennene 2013

Forklaring:          D = Decayed      M= Missed         F = Filled              T= Teeth

Erfaringsbasert kunnskap frå Den offentlege tannhelsetenesta (DOT):

Stor utfordring frå DOT sin ståstad både når det gjeld folkehelse og tannhelse er eit auka inntak av sukker og drikkevarer (fruktdrikke, sportsdrikke og gel) som har mykje syre og låg PH verdi .

Stort inntak av sukker og syre er ei stor utfordring i dagens alt er tilgjengeleg!

Arbeidsinnvandrarar, flyktningar og asylantar manglar ofte kunnskap om tannhelse og munnpleie. Nokre av disse samt familier med dårleg økonomi synes tannbehandling er dyrt og har ikkje råd å gå så ofte som dei bør eller ønsker. Obs «nyfattige» i landet generelt. Når økonomien blir dårleg, er det ofte slikt som tannhelsa som blir vekk-prioritert.

Ei anna gruppe som gjerne har god økonomi, men ikkje greier eigaomsorg når det gjeld tannhelsa er eldre og uføre i insitusjon og heimesjukepleie. Tannhelsetenesta har teke opp med kommunen på overordna samarbeids-møte at det er behov for meir fokus frå pleie-og omsorgtenesta si side når det gjeld å gje tid og hjelp til dagleg munnstell for disse gruppene. Mange eldre har kostbare tannerstatningar som kruner, bruer og implantat som krev oppfølging med godt reinhald – god munnpleie for at det ikkje skal bli øydelagt , knekke og falle ut. Gruppa aukar mykje i antal dei komande åra

[null 5.2.     HELSETENESTER]

	Stryn	Sogn og Fjordane	Landet ekskl. Oslo
Legeårsverk pr. 10 000 innb.	11,6	12,6	10,4
Fysioterapiårsverk pr. 10 000 innb.	10,3	10,3	9,0
Årsverk av helsesøstre pr 10 000 innb 0-5 år	42,5	73,8	64,7
Årsverk av jordmødre pr 10 000 fødde	147,1	114,0	53,0

Kjelde: KOSTRA, endelege tal for 2014, SSB

Oppsummering: HELSETILSTAND OG –TENESTER

- Samanlikna med fylket og landet, har Stryn tydeleg lågare førekomst av hjerte-/karsjukdomar og psykiske symptom og lidingar, målt i sjukehusinnleggingar og medikamentbruk.

For psykiske symptom og sjukdom ser ein den same tendensen for kontakt med fastlege og legevakt. Likevel er det fleire av informantane for erfaringsbasert kunnskap, som peikar på atpsykiske helseproblem utgjer vesentlege utfordringar for folkehelsa i kommunen.

- Vaksinasjonsdekninga er veldig låg, særleg blant 9-åringar, utan at dette blir oppfatta som ein tendens av dei som står for vaksinasjonen. Det har vore vanskar med den digitale registreringa som tala byggjer på. Det blir arbeidd med å finne konkret årsak, og om det viser seg å vere reelle tal må det setjast inn tiltak for å få nå flest mogleg med vaksinasjon.

- Kreft: - i antal nye tilfeller av kreft hos kvinner ligg vi tydeleg under snittet for fylket og land, men for menn ligg vi tydeleg over. Tala er særleg høge for prostatakreft.

- Psykisk helse blant barn og unge blir av sentrale informantar i kommunen framheva som ei svært viktig folkehelseutfordring. Tilgjengelege tal og statistikk gjev ikkje grunnlag for å seie at dette er eit særskilt problemområde, men det er like fullt vikitig å følgje opp bekymring som er forankra i lokale observasjonar. I eit førebyggjande perspektiv er det avgjerande at dette blir fanga opp tidleg og at adekvate tiltak blir sette i verk.

- Tannhelse: Barn og unge i kommunen har jamt bra tannhelse, men det er kontinuerlege utfordingar i høve til endring i levevanar (døme: drikke med høgt innhald av sukker og syre).  Samansetjing av befolkninga med fleire eldre og fleire innvandrarar og asylsøkjarar gjev større utfordringar for tannhelsetenesta.

Tannhelsetenesta har drive systematisk folkehelsearbeid i mange ti-år og har verdfulle perspektiv og solid erfaring å tilføre det kommunale folkehelsearbeidet. Det er gledeleg at det er i ferd med å bli etablert eit nærare samarbeid i møte med innbyggjarane sine behov både for førebyggjing og behandling.

- Helsetenester: oversikt frå KOSTRA syner at Stryn har låg dekning av helsesøstre, jordmordekninga er svært god.

[null Referanseliste:]

Lov om folkehelsearbeid (folkehelseloven) LOV-2011-06-24-29

«God oversikt – en forutsetning for god folkehelse», Veileder frå Helsedirektoratet, 2013.

Kommunelesa sin statistikkbank     http://khs.fhi.no/webview/

Statistisk sentralbyrå  KOSTRA   http://www.ssb.no/offentlig-sektor/kostra/

Samhandlingsbarometeret     https://www.samhandlingsbarometeret.no/webview/

Kommunedelplan for oppvekst, Stryn kommune 2014-2024.

Erfaringsbasert kunnskap frå kommunale tenster og aktuelle samarbeidsparter er innhenta som svar på spørjeskjema..